Сұлтанмахмұт Торайғыров

Сұлтанмахмұт Торайғыров (1893-1920 жж.)

ХХ ғасырдағы қазақ әдебиетінің ірі тұлғасы, аса көрнекті ақын Сұлтанмахмұт Торайғыров 1893 жылы 28 қазанда қазіргі Көкшетау облысының Қызылту ауданында туылған. Екі жасында шешеден жетім қалған Сұлтанмахмұттың балалық шағы Баянауылда өтеді. Әкесі Шоқпыт ( шын аты Әбубәкір) ұлын өзі арабша хат танытып, сауатын ашқан.

Ауыл молдасы Мұқаннан дәріс үйреніп, сол кісінің өнегесімен 13 жасынан өлең, әңгімелерін жаза бастады. Оның тұңғыш өлеңі «Секілді өмір қысқа, жарты тұтам» деп аталады.

Өкінішке орай, оның кейбір еңбектері, Баянауылдағы молда Әбдірахман медресесінде күнә деп есепте-ліп, жоғалып кеткен. 1911 жылы Сұлтанмахмұт Троицкіден келген Н. Таушыбаевтың шәкірті болады. Оқытудың озық әдістерін жақтаушы Нұрғали шәкірттерін жаратылыстану, тарих ғылымдарынан хабардар етіп, мерзімді баспасөзге деген қызығушылықтарын арттырады.

Сұлтанмахмұт қалада оқуын әрә қарай жалғастыруды армандайды. Бұл жайында ол өз өлеңдерінде де жазды. «Оқып жүрген жастарға», «Талапты-ларға», «Оқудағы мақсат не?» өлеңдерінде, «Зарлану» атты публицистикалық мақаласында жастарды білімге, мәдениеттің биік шыңын меңгеруге шақырады. 1912 жылы Троицкідегі медресеге түседі. Оқуға түстім, енді бар арманыма жетемін, халқыма ай емес, күн боламын деп шаттанған ақын «Шәкірт ойы» деген өлеңін жазады.

Сұлтанмахмұт бұл медреседе көп оқи алмайды, денсаулығына байланысты тастап кетуге мәжбүр болады. 1912-1913 жылдары ол емделе жүріп жұмыс істейді. Осы кездері жазылған «Қандай?», «Анау-мынау», «Шығамын, тірі болсам, адам болып», «Түсімде», «Бұлар кім?», «Кешегі түс – бүгінгі іс» атты шығармалары әлеуметтік ойы тереңдігімен ерекшеленеді. Зұлымдық пен әділетсіздікті әшкерелей отырып, қазақ халқының жарқын келешегінен үміт үзбейді. Осы жылдары жазған «Түсімде кірген бір аянышты хал» атты өлеңінде Торайғыров алғаш рет қазақ әйелінің әлеуметтік жағдайы мен тағдырын өзек етіп көрсетеді. Бұл тақырып кейіннен оның шығармашылы-ғында басты орын алды.

1913жылы жазда Торайғыров Троицкіге жақын қазақ ауылында бала оқытады, ал күзде, қалаға қайтып оралады. Троицкідегі бұл кезде «Айқап» атты демократтық бағыттағы, қазақ халқы үшін аса көп прогрессивті істер атқарған журнал шығып тұратын. Ақын «Айқап» журналының редакциясына хатшы болып орналасады. Журнал беттерінде алғаш рет ақын, әдеби сыншы ретінде көріне бастайды. Бірақ, өзінің әрі ізденіп оқығысы келгендігінен, әрі ымырашылыққа төзбейтін, бетке айтар өрлігі әсерінен ақын, публицист болып қалыптасқан С. Торайғыров «Айқап» редакциясынан кетеді.

1914 жылдың жазында Сұлтанмахмұт Баянауылға қайтады. Ондағы мақсаты – ауылда біраз уақыт болып, қаржы жинап алып, үлкен қалалардың біріне тағы да оқуға кетпек болады. Осы оймен ол елде бала оқытады; ел жастарын оқытпақ, оқуға, мәдениетке талпындырмақ әрекетіне кіріседі. Бұл үшін «Шоң серіктігі» деп ат қойып, мәдени-ағарту ұйымын ашады.

Сол жылы күзді күні Сұлтанмахмұт Семейге барады. Мақсат – орысша оқуға түспек. Бірақ, «қайда барса – Қорқыттың көрі» дегендей, тағы да сәтсіздікке ұшырайды; тиісті мектепке түсуге білімі жетпейді, кісі жолдап, керегін оқуға қаржысы болмайды.

Шарасыздық билеген Сұлтанмахмұт 1916 жылдың күзіне деін Қатонқара-ғай, Зайсан жағында болып, бала оқытады, сәті түсіп, мүмкіндік туған жерде оқытушы жалдап, өзі орысша оқиды. Елде жүргенде ақын бірсыпыра шығар-ма жазады, оның ең көрнектісі – «Кім жазықты?» деген өлеңмен жазылған романы.

Сұлтанмахмұт Торайғыров 1916 жылдың күзінде Томскіге барып курсқа кіреді. Орта мектепке даярланады. Оқуға аса зор ынта, ерен құштарлықпен кіріседі. Тиісті сабақтарынан өзге орыс халқының классикалық әдебиетін, тарих, философия, жағрапия кітаптарын көп оқиды.

1917 жылдың наурыз айында Ресей буржуазиялық-демократияшыл ақпан төңкерісі болып, уақытша өкімет орнаған кезде, ел ішінде болу ойымен Сұлтанмахмұт Торайғыров Семей қаласына келеді. Онда Сұлтанмахмұт қазақтың сондағы алашордашыл бағыттағы оқырмандарның арасына кіріп, олардың қазақ комитеті деп аталатын ұйымына кіші хатшы болып қызметке алынады. Күні кешеге дейін «ұлтшыл» деген «күнәдан» арыла алмай келген «Сарыарқа» газетіне өлең, мақалаларын жазып тұрады. Ауруы асқынып кет-кендіктен, ол бұл жұмысын да тастайды. 1918 жылдың наурызында еліне оралады.

1920 жылдың 21 мамыр күні көкірек ауруынан қайтыс болады. Бұл кезде ол небәрі 27 жаста еді. Ақынның бейіті Баянауылда.