Х.СҮЙІНШӘЛИЕВ

КЕДЕРГІ НЕДЕ

Қазақ халқының тарихын және өскелең мәдениеті мен әдебиетін зерттеу мәселееі ғалымдарымыздың алдында тұрған үлкен мәселе. Бірақ бұл мәселеге шұғыл бет бұрылыс әлі байқалмайды. Қазақ ССР тарихы осы күнге шейін жөнделіп шыққан жоқ. Сол тарихтың бір тарауы болып табылатын халқымыздың әр кездегі мәдениеті мен әдебиеті, оны туғызған әлеуметтік-экономикалық себептер ғылми тұрғыдан дәлелденген жоқ. Бұл ретте, Қазақ ССР Ғылым академиясының Тарих, Тіл-әдебиет институтының жайбарақаттығына қайран қаламыз.

Қазақ ССР тарихының 1 томының, қазақ эпос мен ертектері жыйнағының, әдебиет тарихының 1 томының, совет әдебиеті очеркінің қайта жөнделіп шығатын мерзімі әлдеқашан жетті. Үкіметіміз бен партиямыз бұл жұмыстарды институт қызметкерлерінен талап еткеніне де көп уақыт өтті. Академияның ииституты талас мәселелердің бетін ашып беруді былай қойғайда, басы ашық классиктеріміз -— Шоқан, ЬІбрай және демократ ақындарымыз Сұлтанмахмұт, Дөгентаев Сәбиттердің еңбектерін де баспаға даярлап бере алмай келеді. Сол сыяқты жазушылар туралы ғылми-зерттеу еңбектерін тудыру, жазылған диссертациялардың басылып шығуына жәрдемдесу сол инмтитуттың міндеті емес пе еді? Осындай ең қажетті жәрдемдесу жұмысынан тыс қалып отырған институт қызметкерлерінен жоғары дәрежелі мектептер үшін оқулықтар, оқу программаларын, құралдарын жасап шығарады деп дәме етудің өзі қыйын.

Институттың бір атқарған қызметі — соңғы жылдары шыққан Абай, Жамбыл жыйнақтары еді. Бірақ сол жыйнақтар да ойдағыдай болып шықпады. Оның үстіне, көп сңбекпен табылып, жұртшылық мойындаған Абай шығармаларының біразы толық жыйнақтан шығып қалғанына оқушы жұртшылық қайран қалады. Абайдың жоғын тауып, бұрмаланып жүрген сөздерін өз қалпына келтіру орнына, оның белгілі шығармаларын жою үлкен қыянат, ғылымға жат әрекет. Ал, қолжазбалық нұсқасы жоқ деген сөз қазақ мәдениеті мен әдебиеті тарихының өзгешелік жағдайларын ескермегендік болады. Және қазақ әдебиетінің текстологиясын тұйыққа тірегендік болып шығады.

Біздің бұл пікірімізден, бұрынғы толық жыйнақтарында басылған өлеңдерінің ішінде Абайға тән емес өлеңдер кездеспейді, оны анықтаудың керегі жоқ деген ұғым тумайды. Әрине, дау жоқ, бірен-саран артық не кем, яки орны ауысып жүрген үзінділер болуы мүмкін. Бірақ соны дәлелдеп, пікірлесіп барып, заңды жолмен шығару қажет деп ойлаймыз. Ірі ғалымдар, жазушылар даярлаған бұрынғы Абай жыйнвқтарына (1945—48 ж.) мүлдем сенбеу қате болады деп білеміз.

Біздің белгілі жазушыларымыздан әдебиетті зерттеу ісіне араласпай жүргендері бұрын аз болатын. Соңғы жылдары олардың саны тіптен азайьш кетті. Бұрын жеке зерттеулер жазып, оқулықтар даярлап жүрген Сәбит Мұқанов, Ғабит Мүсрепов секілді жазушыларымыз кейінгі жылдары әдебиет ғылымынан бойын аулақ салып кетті.

Біздің республикада ғылми монография, сын мақалалар жыйнағын басатын баспа жоқ деп айтуға болады. Академияның баспасы әлсіз, заказ алмайды. Ал, көркем әдебиет баспасында сын бөлімі атымен жоқ. Жұмысының көбі аударма болғасын қызметкерлері де соған орай «атақты» аудармашылардан саналып келеді. Бұл баспаның аударма әдебиеті баспасына айналып бара жатуы ренішті-ақ.

Әдебиет тарихын зерттеуді және әдебиет сынын өрістету жолында кедергі болып келе жатқан ендігі бір жай жеке зерттеуші, сыншылардың өздеріне байланысты. Олардың арасындағы әдебиетке қатысы жоқ кейбір кездейсоқ адамдарды былай қойғанда, қолынан іс келетіндерінің өзі жалтақ, жасқаншақ...

Қазақ әдебиеті,

№14, 8 апрель, 1955 ж. (үзінді)