С.МҰҚАНОВ

ДАРЫНДЫ АҚЫН

Казақ жазба әдебиетінің абайлық және советтік дәстүрерінің арасында, ақындық қуат жағынан да, тақырып байлығы жағынан да, қоғам өміріндегі әлеуметтік жәнетаптық мәселелерді терең қамту жағынан да, пікірлеріндегі бытысқан қайшылық жағынан да, Сұлтанмахмұт Торайғыровтан асатын ақын болған жоқ.

Сұлтанмахмұт бұрынғы Семей губерниясы, Павлодар уезі, Шідерті болысында, 1893 жылы кедей семьясында туды. Туған жері Баянауыл ауданының теріскей батыс жақ желкесіне біткен «Торайғыр» атты көркем көлдің жағасы. Сұлтанмахмұттың әкесі Шоқпыт мұсылманша аздаған сауаты бар, ауылда етікшілікпен ғана күн көретін адам болған.

Бес-алты жасынан бастап, әкесінен ескіше «әліп-би» үйренген Сұлтанмахмұт тек он үш жасқа шыққанда ғана Мұқан атты қадымшыл молдадан сабақ оқыйды. Оның да беретін сабағы, баланың ақыл-ойын өткірлеудің орнына мұқалтатын «әліп, би, ти», одан кейін қазақ баласы өз сөзіне де түсінбейтін, араб тіліндегі «Әптиек», одан әрі тағы сондай... Сондай «сабақтардан» басы қатқан Сұлтанмахмұттың Мұқан молдадан алған болмашы пайдасы - өлеңге әуестену. Мұқан кітапшылаған түрде аздап өлең жазады екен. Жаратылысында дарынды туған Сұлтанмахмұт соған еліктеп, 1905—1906 жылдардан бастап өлең жазады, ол өлеңдері сақталмаған.

Зирек Сұлтанмахмұт, топас, надан молданың сабағына жарымйіды да, ілгері басып оқуды тілейді. Біраіқ, қайда?.. Алысқа жетуге әкесінде қаражат жоқ, жете алатын оқу Баян тауынын ығына орнаған Баянауыл станицасындағы Абдрахман молданың медресесі.

Надан ауылдың көзіне «үлкен молда» көрінгенмен, медресесіне түскен Абдрахманның ау-жайын Сұлтанмахмұт байқап көрсе, оның да «намаздықтан» артық еш-теңесі жоқ.

Дін тұманына солай шырмалып жүрген кезінде, оның көзіне әлсіз бір сәуле елестейді, ол — жадит оқуы. 1911 жылы оның ауылына жадитше оқыған татар мұғалімі келеді де, Сұлтанмахмұт одан, өмірінде бірінші рет дұрыстап хат таныйды, аз да болса дүние тану оқуының дәмін тата бастайды.

Бірақ, биік білімге қол созған Сұлтанмахмұтке, шағын оқулы мұғалімнің берген сабағы қанағаттанарлық азық бола алмайды, оны мұғалімнің өзі де түсініп, ұғымды шәкіртін Троицкі қаласындағы Яушев медресесіне жібереді...

Қазақ әдебиеті,

№20, 20 май, 1955 ж. (үзінді)