О.БӨКЕЕВ

САРЫАРҚАНЫҢ ЖАҢБЫРЫ (әңгіме)

ҚАЗАҚТЫҢ құйрықты жүлдыздай жарқырай өте шыкқан аса дарынды ұлы Сұлтанмахмұт Торайғыров қысқа ғұмырының ішінде Алтай атырабында да болып, бала оқыткан еді. О. Бөкеев әңгімесі - ақынның сол бір аламан албырт, асау күндері хақында.

I

Күн еңкейіп барады. Мен Қызылқайын сарқырамасының жағасындағы кәрі қайыңның түбінде ойға батып отырмын.

***

Жазатырдан елең-алаңнан шыққан қос атты күн екіндікке таяғанда Аршаты ауылына кеп түсті. Жүрістері суыт емес, аттарын сипай қамшылап қатты аяң мен бүлкек ит желістен оздырған жоқ-ты.. Сондығы ма міністерінің алқымы мен құлағының түбі ғана жіпсіпті. Өздері сергек. Күн ұзағы жүріс бойларын ала алмаған. Дік-дік түсе-түсе қалысты да аттарын бұғының қатып-семіп қалған мүйізі қағылған кермеге байлай салды. Ағаштан қиып салған қос бөлмелі үйге беттеді.

Айнала сынсыған қалың тайга. Қия бетке орналасқан жиырма шақты киіз үй етекке домалап кетердей. Бойларын көкке маңғаз созып, аса такаппарлықпен жайлап қана тербеліп тұрған ағаштың ұшар басына қарасаң бөркіңді қолына аласың; қазбауыр ақша бұлт торлаған аспанды көресің. Шайырдың місі қолқаңды атады. Алтай табиғатының осы бір оқшау көрінісін қызықтағысы келді ме дөңгелек жүзді, сұңғақ бойлы құба шұбарлау жігіт қапсағай денелі қауға сақал шалды оздырып жіберіп өзі жүрісін ірке берді. Салт аттылардың бөтен сыңайын таныған бірлі-жарым адам жасқаныссыз бедірейіп тесіле қарады. Ши борбай айран бет үш-төрт бала құйрығын сабалап құйғытып кеп қалды да бөтенсақ болған соң сілеусін көрген еліктей едірейіп қалт тұра қалысты. Қапсағай шал «Насыбай бар ма?» деп жорта тап беріп еді, бажбаң етіп ыржиысты да, бет алды тыраңдай жөнелді.

- Ақсақал, сіз үйге кіре беріңіз. Мен сыртта тұра тұрайын, - деп құба жігіт шалға қарады. Шал бұрылған да жоқ.

- Мейлің.

Жігіт шағын ғана ауылдың жүдең қалпына көз жүгірте тұрып, қабағын кірукелендіре тық-тық жөтелді. Күндізгі жүріс жон арқасын құрыстандырып тастапты. Салт көп жүрмегендігі болар. Бағана ет қызумен білмепті. Екі иығынан зіңгіттей біреу басып алған секілді. Екі қара саны талып, адымың аштырмайды. Күн алып дәу шоқылардың қалқасында қалды. Мұнда ерте батады екен. Бірақ ұйыған қоңыр барқыт кеші ұзаққа созылып барып, ымырт үйіріліп, көз байланады. Алтай табиғаты қаншама әсем болғанмен ауыл адамдарын әбден жалықтырған секілді. Жолаушы жігіттің үн-түнсіз айналаға көз тастап, балаша аңтарылған жұмбақты тұрысына бірер жалтақтасты да, үйлеріне сып берісті. Сонан әр түңліктен болар болмас жетімек ұшқындар үшты. Тау кешінің өзгеше сырын ұққысы, ұғып алғысы келді ме жолаушы жігіт, сонау батып кеткен күннің артында қалған қызыл батсайын жалқынға қарап тұр. Көңілі бей-жай. Көңілін татар әніндей мұңлы да зарлы сезім басқан. «Тағдыр тарантасы қайда әкеліп тастады. Енді қайда апарады. Адам бұл пәниде тек жүре беруі керек шығар. Адам бұл тертедей ғана шолақ өмірден тек күліп қана өтуі керек емес пе еді. Бірақ менде жүру бар да, күлу жоқ. Өмірімнің өрлерін бүтіндей оқуға, білім алуға бағыштамақ едім. Қысқа жіп күрмеуге келмеді. Қырсықтың құрығы үзілмеді; - Міне бақыт ұшпағына шығарар баспалдақ! - деп кім ұсынар алдыңнан игілікті. Шоқпыттың қайда қалмаған бір ұлы. Егер ертеңгі күні көзің жұмылып кетсе, бата оқылып, бет сипалады. Қырық күннен соң ұмытыласың. Қандай сорлы әрі аянышты пенде деген. Мынау жаһанға келіп-кеткеніңді кім білер, кім сезер. Меңдеген сырқатым күндердің күнінде алып жесе, артымнан аңырап қалар кімім бар..? Е... е... Мақыш, ақын емес, дәруіш болғаның осы. «Жігіт ауыр күрсінді. Көзіне ащы жас іркілді. Таудың кешкі салқын лебі бойын ұстап, тоңдыра бастады. Желбегей жамылған кеудешесін қаусырынып, қоналқы үйге беттеген.

Сығырайған май шамның жарығы бөрене-бөрененің ара-арасынан мүгі сапсиған ағаш үйді қара көлеңкелеп тұр. Төр алдында дөңгелек тақтай стол. Стол үстінде орта тегене қымыз. Сыңайы ішіліп орталанса керек. Қауға сақал шал төрде бір шынтақтай жатыр да, оң жағын ала ағаш төсекке арқасын сүйей бір жақ көзінің тарыдай ағы бар тағы бір қарт отыр малдас құрып. Махмұттың сәлемін сақалын саумалай ілтифатпен қабыл алды:

- Уағалейкумуссаләм, жол болсын, балам. Төрге шық. Былай, ана жол, серік атаңның ірге жағына шығып кет. Сыртта көп аялдап қалдың-ау.

- Махмұттың ол әдетін жақсы білем, Ореке. Кеш болса күбірлеп дүзде жүреді. Әлгінде қымыз ішуге шақырттырмағаным да сол. Ойдың адамы ғой. Кешкі көкжиекке көз жібермесе ұйықтай алмайды білем, - деп Махмұттың орнына жауапты қауға сақал берді. Көзі шегір шәушиген сары бәйбіше қымыз құйып беріп отыр. Кимешегінің жақтауын қайта-қайта созғылап самайынан құлағына ысыра береді. Тегі тар тігілген секілді. «Шүкір» деген есендіктен соң ләм деп аузын ашқан жоқ. Тұқырған күйі жалын шалған ағаш ожаумен үйірілген сары қымызды дамылсыз сор-сор сапырады. Ішінде жылан жатса да, бала жылап жатса да ссздірмейтін мерез адам сынайлас. Әлгі әңгіменің ақыры шолақ қайырылды да, қылқ-қылқ қымыз ішісу біраз үнсіздік жайлапты:

Төргі үйде небары бимәлім. Алдыңғы ауыз үйде қазақы қара сықырлауық төсек, бірер бөстек, жез құман, ортадағы дөңгелек стол мен үй иесі шалдың ескі елік ішігінен өзге жә деген зат жоқ. Оң жақ босағада күміс маңдайы жалтырап қасқайып жатқан қазақы шапқан ер-тұрман ғана зәудеғалам ұры түссе қолына ілігері. Бұл үйдің бар байлығы осы ер, бар шайлығы - қымыз секілді.

Ербең еткен бала көрінбейді...

Лениншіл жас,

№222, 11 ноябрь, 1967 ж. (үзінді)